آیه 16 سوره ق

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ «16»

بعد از آن به جهت تهديد فرمايد:

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ‌: و هر آينه بتحقيق آفريديم جنس آدمى را، وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ‌: و مى‌دانيم ما آن چيزى را كه وسوسه مى‌كند، بِهِ نَفْسُهُ‌: به آن نفس او، يا مى‌دانيم بوسوسه درآوردن نفس انسانى انسان را. و مراد بوسوسه حديث نفس است، يعنى ما مى‌دانيم آن چيزى را كه نزد نفس حاضر است از مكنونات ضماير و سرائر قلوب و خواطر صدور، پس همه را بر وفق اعتقاد جزا و سزا خواهيم‌

«1» التوحيد، باب 38 (باب ذكر عظمة اللّه جل جلاله) ص 277 روايت 2.

«2» خصال ج 2 روايت 54 (آخرين روايت) ص 652.

جلد 12 - صفحه 223

داد.

تحقيق: علامه مجلسى رحمه اللّه در مرات العقول فرمايد: اعمال قلوب از اول بروز تا ظهور عمل جوارح مراتبى است: 1- حديث نفس: آنچه وارد شود بر قلب از مخاطره، مثل خطور صورت زنى كه پشت سر انسانى باشد كه اگر برگردد او را مى‌بيند. 2- ميل طبع: هيجان رغبت كه شهوت طبعى باشد. 3- حكم قلب به آنكه سزاوار است نگاه كردن به آن، كه اگر حياء و خوف نباشد بجا آورد.

4- همّ و قصد: تصميم عزم بر التفات و جزم به نگاه كردن؛ بعد از آن شرح آن را فرمايد: اما اول و دوم مؤاخذه ندارد زيرا در تحت اختيار انسانى نيست، و حديث شريف نبوى صلّى اللّه عليه و آله: عفى عن امّتى ما حدّثت به نفوسها: عفو شده است از امت من آنچه حديث نفس باشد شامل آنست. اما سوم: اعتقاد و حكم قلب، مردّد است بين اختيارى و اضطرارى و احوال مختلف است، اختيارى آن مؤاخذه دارد، و اضطرارى آن مورد مؤاخذه نيست. اما چهارم- همّ و عزم بر فعل هر آينه مؤاخذه دارد مگر آنكه بجا نياورد از ترس خدا و پشيمان شود از قصدش، در اين صورت قصد و همّش معصيت، و امتناع او مجاهده نفس و حسنه براى او باشد «1».

وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ‌: و ما نزديكتريم به انسان، مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ: از رگ جان او به او.

تنبيه: برهان عقلى قائم است كه ذات خداوند سبحان از جسم و عوارضات جسميت منزه باشد، زيرا هر جسمى خالى نيست از حوادث، و هر چه مورد حوادث باشد هر آينه حادث، و ذات الهى قديم است نه حادث؛ بنابراين چون اقربيت از لوازم جسم و نسبت به ساحت كبريائى روا نيست، پس اسناد آن به حق تعالى مجاز، و مراد نسبت به علم است نه به مكان مانند (اللّه فى كل مكان) كه مجاز باشد.

بيان: (وريد) دو رگ باشند كه مكتنفند به هر دو صفحه گردن از جانب‌

«1» مرآة العقول ج 11 باب الوسوسة و حديث النفس ص 272- 273.

جلد 12 - صفحه 224

قدام و متصلند به وتين، و آن رگى است ثابت از قلب كه انقطاع آن، موت صاحب آنست، و جميع رگها كه متفرقند در بدن از اين رگ منشعب شوند. و نزد بعضى (وريد) اسم جنس و مراد جميع رگها و تسميه آن به وريد به جهت ورود روح است در آن، و حبل الوريد مثلى است كه مستعمل در فرط قرب و اضافه آن بيانى است. و حقيقت معنى آنكه علم سبحانى بر وجهى محيط است به احوال انسان كه هيچ چيز از خفاياى صدور و سراير قلوب بر او مخفى نيست، پس كأنّ او سبحانه اقرب است به انسان از رگى كه حامل روح است.

2- بعضى از علما فرموده‌اند كه حبل الوريد اقرب اجزاى نفس انسانى است به جهت قيام روح به او به خلاف ساير اعضا، پس در اين كلام اشاره است به آنكه اگر آنى افاضه فيض از فياض على الاطلاق سلب شود رشته حيات گسيخته گردد.

3- محققان فرموده‌اند هرگاه كيفيت قرب جان را كه پيوسته است به تن در نتوان يافت، قرب حق تعالى را كه از جميع كيفيات مقدس و منزه است چگونه ادراك توان نمود؛ و قرب حق به بنده بر دو قسم است: يكى عام كه شامل جميع مخلوقات باشد و نكته (و هو معكم اينما كنتم) «1» اشاره به آنست؛ و ديگر خاص كه خواص بندگان باشد و سرّ آيه‌ (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ) رمزى است از آن.

4- آنكه ما داناتريم به حال انسان از كسى كه در قرب نسبت به او به منزله رگ گردن باشد. حاصل آنكه ما به علم و قدرت و حفظ نزديكتريم به آدميان از حبل الوريد نسبت به ايشان.

كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِّ وَ ثَمُودُ «12» وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوانُ لُوطٍ «13» وَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِيدِ «14» أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ «15» وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ «16»

إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ «17» ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ «18» وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ «19» وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ ذلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ «20»

جلد 5 صفحه 52

ترجمه‌

تكذيب كردند پيش از آنها قوم نوح و اصحاب رس و ثمود

و عاد و فرعون و برادران لوط

و اصحاب ايكه و قوم تبّع هر يك تكذيب كردند پيغمبران را پس لازم شد وعيد من‌

آيا درمانده و عاجز شديم بآفرينش اوّل بلكه آنها در شك و شبهه از آفرينش جديدند

و بتحقيق آفريديم انسانرا و ميدانيم آنچه را وسوسه ميكند بآن نفس او و ما نزديكتريم باو از رگ گردن‌

هنگاميكه ميگيرند و ضبط ميكنند دو ملك ضبط كننده از راست و از چپ نشسته‌

تلفظ نميكند به سخنى مگر آنكه نزد او است نگهبان و مراقبى مهيّا و آماده‌

و بيامد بيهوشى مرگ براستى و درستى اينست آنچه كه از آن ميگريختى‌

و دميده شود در صور آن است روز وعيد.

تفسير

خداوند متعال براى تسليت خاطر پيغمبر خود و تهديد كفّار مكّه بمانند عذابهائى كه بر امم سابقه نازل شده بود باز اشاره باحوال آنها فرموده ميفرمايد قوم نوح و عاد و ثمود كه قصص آنها مكرّر ذكر شده و اصحاب رس كه گفته شده پيغمبر خودشان را در چاهيكه كندند و بنام رس معروف شده انداختند و قصّه آن در سوره فرقان گذشت و قوم فرعون و خويشاوندان لوط و اصحاب بيشه و جنگل كه قوم شعيب پيغمبر بودند و در سوره حجر شرح آن ذكر شد و قوم تبّع كه در سوره دخان مذكور گرديد هر يك از اين اقوام كه سابقه ذكر دارند اجمالا و تفصيلا تكذيب نمودند پيغمبرانى را كه مبعوث بر آنها شدند بنوبه خودشان پس واجب و لازم شد بر آنها وعيد من يعنى سزاوار وعده عذاب خدا شدند بانواع مختلفه كه در محلّ خود بيان شد و بعد از اين باز استدلال بر معاد فرموده باين تقريب كه آيا ما خسته و مانده و عاجز شديم از خلق نمودن بواسطه خلق اوّل با آن كه آنها قبول دارند آن از ما صادر شده و خلقت دوباره براى هر كس آسانتر از ابتداء است و مسلّم است كه خداوند عاجز نميشود ولى قبول نميكنند معاد را از ما و از اين انكار

جلد 5 صفحه 53

در اشتباه بزرگ غير مترقبى هستند با آن اقرار و منشأ اين شبهه جريان عادت بر آن و عدم جريان بر اين است در توحيد از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه پرسيدند از اين آيه فرمود تأويل آن آنستكه خداوند وقتى اين مردم و اين عالم را فانى نمود و اهل بهشت ببهشت رفتند و اهل جهنّم بجهنّم عالم ديگرى و مردم ديگرى را از نو مى‌آفريند كه عبادت كنند او را و آسمان و زمين آنها غير از اين آسمان و زمين است شما تصوّر ميكنيد خدا همين يك عالم را خلق كرده يا بشرى غير از شما خلق نفرموده قسم بخدا بتحقيق خلق فرموده هزار عالم و هزار هزار آدم و شما در اواخر اين عوالم و آن آدميانيد و در خصال و عيّاشى نيز قريب به اين معنى را از آن حضرت نقل نموده و شمّه‌اى از اينمقال در سوره ابراهيم عليه السّلام گذشت و مطالب سابقه اعاده نميشود و براى اثبات احاطه علميّه خود ببواطن خلق و خفاياى امور ميفرمايد كه ما خلق نموديم بنى نوع بشر را و ميدانيم سخنهاى درونى و حديث نفس آنها را كه چه در دل راه ميدهند و با خود مخفيانه صحبت ميدارند و ما بآدمى از رگ گردن كه متّصل است بوتين كه آن رگ قلب است نزديكتريم مقصود بيان استيلاء و احاطه تامّه است بعلم و قدرت كه جانش در دست قدرت ما است و افكار درونيش در نزد ما حاضر است مانند روح يا كسيكه باين درجه نزديك باو باشد حتّى در وقتى كه دو ملك مقرّب با دو قوّه گيرنده از طرف راست و چپش جايگزين شده هر سخنى كه از دهان او بيرون آيد ثبت و ضبط مينمايند و مراقب و آماده براى اخذ اقوال و اعمال اويند ما از آندو مطلع‌تريم ولى براى تأكيد و تشديد در نگهدارى بندگان خودشان را از معصيت و الزام بر آنها بحجّت در روز قيامت آن دو را بر آنها گماشته‌ايم و ضمير در لديه يا راجع است بقول يا راجع بلافظ كه يلفظ دلالت بر آن دارد يا بانسان كه در صدر كلام ذكر شده بود و احتمال اخير اقوى است چون مأموريت آن دو ملك اختصاص بثبت قول ندارد چنانچه در جوامع از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه نويسنده حسنات در طرف راست مرد و نويسنده سيّئات در جانب چپ او جاى دارد و ملك دست راست امير است بر ملك دست چپ وقتى كه او كار خوبى كند ملك دست راست ده برابر مينويسد و وقتى كار بدى كند بملك دست چپ ميگويد هفت ساعت‌

جلد 5 صفحه 54

مهلت بده او را شايد استغفار كند و در كافى از امام صادق عليه السّلام نيز قريب به اين معنى را نقل نموده و ظاهر آنستكه رقيب و عتيد صفت هر يك از آن دو است نه آنكه رقيب نام يكى و عتيد نام ديگرى باشد كه بر السنه و افواه جارى شده و خداوند بعد از دفع استبعاد كفّار از معاد در آيات سابقه تأكيد فرموده آنرا بتحقّق مقدّمه‌اش كه مرگ است و آنقيامت صغرى ميباشد چون خبر داده از تحقّق آن بلفظ ماضى با آن كه مراد وقوع آن در آتيه است و سكرة الموت شدّت مرگ است كه عقل را زايل نمايد و جاءت سكرة الحق بالموت نيز قرائت شده و آنرا در مجمع و قمّى ره نسبت بائمه اطهار داده يعنى و آمد بيهوشى كه حقّ است با مرگ خدا ميخواهد بفرمايد مقدّمه زنده شدن كه مردن است محقق شده آماده زنده شدن باشيد اى آدميزاد اين مرگ همان است كه تو از آن ميگريختى و همچنين خبر داده از تحقق وقوع نفخه دوم اسرافيل كه نفخه بعث است و آنكه آن روز انجاز وعيد يعنى وعده عذاب الهى است.

وَ لَقَد خَلَقنَا الإِنسان‌َ وَ نَعلَم‌ُ ما تُوَسوِس‌ُ بِه‌ِ نَفسُه‌ُ وَ نَحن‌ُ أَقرَب‌ُ إِلَيه‌ِ مِن‌ حَبل‌ِ الوَرِيدِ «16»

و ‌هر‌ آينه‌ بتحقيق‌ ‌ما خلق‌ فرموديم‌ انسان‌ ‌را‌ و ميدانيم‌ آنچه‌ خطور مي‌كند ‌در‌ قلب‌ ‌او‌ ‌از‌ خيالات‌ شيطاني‌ و هواهاي‌ نفساني‌ و ‌لو‌ ‌بر‌ احدي‌ ظاهر نكند و ‌ما نزديكتريم‌ بسوي‌ ‌او‌ ‌از‌ رگ‌ گردن‌ و قلب‌ بگردن‌ و قلب‌ خداوند احاطه قيوميت‌ دارد

جلد 16 - صفحه 245

بجميع‌ ممكنات‌ و علم‌ ذاتي‌ بجميع‌ موجودات‌.

وَ لَقَد خَلَقنَا الإِنسان‌َ آيا كسي‌ ‌که‌ خلق‌ كند خبر ‌از‌ خصوصيات‌ مخلوقش‌ ندارد: أَ لا يَعلَم‌ُ مَن‌ خَلَق‌َ وَ هُوَ اللَّطِيف‌ُ الخَبِيرُ ملك‌ آيه 4.

وَ نَعلَم‌ُ ما تُوَسوِس‌ُ بِه‌ِ نَفسُه‌ُ يَعلَم‌ُ خائِنَةَ الأَعيُن‌ِ وَ ما تُخفِي‌ الصُّدُورُ مؤمن‌ ‌آيه‌ 20 و وسوسه نفس‌ همان‌ خيالات‌ شيطاني‌ و خطورات‌ قلبي‌ و هواهاي‌ نفساني‌ ‌است‌.

وَ نَحن‌ُ أَقرَب‌ُ إِلَيه‌ِ مِن‌ حَبل‌ِ الوَرِيدِ كنايه‌ ‌از‌ احاطه قيوميت‌ و علميت‌ ‌است‌ وَ أَن‌َّ اللّه‌َ قَد أَحاطَ بِكُل‌ِّ شَي‌ءٍ عِلماً طلاق‌، ‌آيه‌ 12‌-‌ و ‌در‌ معني‌ حبل‌ وريد بعضي‌ گفتند: رگ‌ گردن‌ بگردن‌، بعضي‌ گفتند: رگ‌ قلب‌ بقلب‌، ‌هر‌ چه‌ معني‌ ‌باشد‌ رگ‌ بگردن‌ و بهم‌ وصل‌ و متصل‌ ‌است‌ لكن‌ ‌از‌ يكديگر خبر ندارند و ‌اينکه‌ ‌از‌ باب‌ تشبيه‌ ‌است‌ و لذا تعبير باقرب‌ فرده‌:

]

(آیه 16)- کمترین سخنان شما را هم می‌نویسند! در اینجا بخش دیگری از مسائل مربوط به معاد مطرح می‌شود و آن مسأله ثبت و ضبط اعمال انسانها برای روز حساب است.

نخست از علم بی‌پایان خدا و احاطه علمی او به انسانها سخن گفته، می‌فرماید: «ما انسان را آفریدیم و وسوسه‌های نفس او را می‌دانیم» (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ).

ج4، ص522

منظور از کلمه «توسوس» در اینجا این است که وقتی خداوند از خطورات قلبی آنها و وسوسه‌های زود گذری که از فکر آنها می‌گذرد آگاه است مسلما از تمام عقائد و اعمال و گفتار آنها با خبر می‌باشد، و حساب همه را برای روز حساب نگه می‌دارد.

آری! او خالق است، و خلقتش دائم و مستمر، و ما در جمیع حالات وابسته به وجود او هستیم، با این حال چگونه ممکن است او از ظاهر و باطن ما بی‌خبر باشد؟! و در ذیل آیه برای روشنتر ساختن مطلب می‌افزاید: «و ما به او از رگ قلبش نزدیکتریم» (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ).

این همان است که در جای دیگر می‌گوید: «بدانید خداوند بین انسان و قلب او حائل می‌شود، و همه شما نزد او در قیامت جمع خواهید شد». (انفال/ 24) البته همه اینها تشبیه است و قرب خداوند از این هم برتر و بالاتر است، هر چند مثالی از اینها رساتر در محسوسات پیدا نمی‌شود.

توجه به این واقعیت انسان را بیدار می‌کند، و به مسؤولیت سنگین و پرونده دقیق او در دادگاه عدل الهی آشنا می‌سازد، و از انسان بی‌خبر و بی‌تفاوت، موجودی هوشیار و سر به راه و متعهد و با تقوا به وجود می‌آورد.